3-1-13- قرآن شماره 13……………………………………………………………………………………………………………….44
3-1-14- قرآن شماره 14……………………………………………………………………………………………………………….44
3-1-15- قرآن شماره 15……………………………………………………………………………………………………………….45
3-1-16- قرآن شماره 16……………………………………………………………………………………………………………….46
3-1-17- قرآن شماره 17……………………………………………………………………………………………………………….47
3-1-18- قرآن شماره 18……………………………………………………………………………………………………………….48
3-1-19- قرآن شماره 19……………………………………………………………………………………………………………….49
3-1-20- قرآن شماره 20……………………………………………………………………………………………………………….51
3-1-21- قرآن شماره 21………………………………………………………………………………………………………………..51
3-1-22- قرآن شماره 22………………………………………………………………………………………………………………52
3-1-23- قرآن شماره 23………………………………………………………………………………………………………………52
3-1-24- قرآن شماره 24………………………………………………………………………………………………………………53
3-1-25- قرآن شماره 25………………………………………………………………………………………………………………54
3-1-26- قرآن شماره 26………………………………………………………………………………………………………………55
3-1-27- قرآن شماره 27……………………………………………………………………………………………………………..55
3-1-28- قرآن شماره 28……………………………………………………………………………………………………………..57
3-1-29- قرآن شماره 29………………………………………………………………………………………………………………57
3-1-30- قرآن شماره 30………………………………………………………………………………………………………………58
3-1-31- قرآن شماره 31……………………………………………………………………………………………………………….58
3-2- معرفی نسخ غیر قرآنی دوره تیموری………………………………………………………………………………59
3-2-1- دیوان خواجوی‌کرمانی (799 ه. ق) ……………………………………………………………………………………..59
3-2-2- دیوان اسکندرسلطان (813 ه. ق)………………………………………………………………………………………60
در این سایت فقط تکه هایی از این مطلب با شماره بندی انتهای صفحه درج می شود که ممکن است هنگام انتقال از فایل ورد به داخل سایت کلمات به هم بریزد یا شکل ها درج نشود
شما می توانید تکه های دیگری از این مطلب را با جستجو در همین سایت بخوانید
ولی برای دانلود فایل اصلی با فرمت ورد حاوی تمامی قسمت ها با منابع کامل
3-2-3-همام‌تبریزی،کلیات‌وده‌نامه(816ه.ق)………………………………………………………………………………….61
3-2-4- سه دیوان (820 ه. ق)………………………………………………………………………………………………………..62
3-2-5- ظفرنامه تیموری (828 ه. ق)…………………………………………………………………………………………….63
3-2-6- جامع‌التواریخ حافظ ابرو (830 ه. ق)……………………………………………………………………………………64
3-2-7- کلیله و دمنه (833 ه. ق)………………………………………………………………………………………………….64
3-2-8- شاهنامه بایسنغری (833 ه. ق)……………………………………………………………………………………….65
3-2-9- شاهنامه ابراهیم‌سلطان (833 ه. ق)…………………………………………………………………………………..67
3-2-10- دیوان امیرخسرو دهلوی (834 ه. ق)………………………………………………………………………………..68
3-2-11- اصول ابن‌اسیرجامی (839 ه. ق)……………………………………………………………………………………….69
3-2-12- معراج نامه شاهرخی (840 ه. ق) ………………………………………………………………………………………70
3-2-13- تاریخ جهانگشا عطاملک جوینی (841 ه. ق) …………………………………………………………………….71
3-2-14- نظامی، خسرو و شیرین (845-855 ه. ق)………………………………………………………………………..72
3-2-15- شاهنامه محمدجوکی (848 ه. ق)…………………………………………………………………………………….73
3-2-16- دیوان قاسم (863 ه. ق)………………………………………………………………………………………………….73
3-2-17- کلیات سعدی (866 ه. ق)………………………………………………………………………………………………..73
3-2-18- سبحه‌الابرار (890 ه. ق)………………………………………………………………………………………………….75
3-2-19- خاوران‌نامه (881- 891 ه. ق)…………………………………………………………………………………………..76
******
فصل چهارم: تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی وغیر قرآنی دوره تیموری
4- 1- تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی دوره تیموری…………………………………………………………….78
4-1-1- تذهیب صفحات آغازین……………………………………………………………………………………………………..79
4-1-2- تذهیب صفحات متن…………………………………………………………………………………………………………83
4-1-2-1- فضای بالا و پایین………………………………………………………………………………………………………………….86
4-1-2-2- فضای درون متن………………………………………………………………………………………………………………….90
4-1-2-3- فضای حواشی………………………………………………………………………………………………………………………96
4-1-2- صفحات اختتامیه……………………………………………………………………………………………………………..103
4-1-3- جدول کشی…………………………………………………………………………………………………………………….104
4-2- تحلیل ساختاری تذهیب‌های غیر قرآنی دوره تیموری……………………………………………………..106
4-2-1- صفحات آغازین………………………………………………………………………………………………………………..106
4-2-2- صفحات متن……………………………………………………………………………………………………………………114
4-2-2-1- تزیینات بالا وپایین متن………………………………………………………………………………………………………..114
4-2-2-2- تزیینات درون متن………………………………………………………………………………………………………………117
4-2-2-3-فضای حواشی……………………………………………………………………………………………………………………..119
4-2-3- صفحات تتمه…………………………………………………………………………………………………………………122
******
فصل پنجم: بحث و نتیجه
5- 1- یافته های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………126
5- 2- نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………………………..129
5- 3- محدودیت های پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………..130
گزارش کار عملی…………………………………………………………………………………………………………………..133
فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………….155
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2-1: حاکمان دوره‌ی تیموری و پایتخت آنها………………………………………………………………………………………………………………………….28
جدول 2-2: مکاتب هنری دوره تیموری…………………………………………………………………………………………………………………………………………..29
جدول4-1: صفحات تزیینی نسخ قرآنی…………………………………………………………………………………………………………………………………………123
جدول 4-2: صفحات تزیینی نسخ غیرقرآنی……………………………………………………………………………………………………………………………………124
جدول 5-1: ویژگی های دونوع تذهیب مورد مطالعه…………………………………………………………………………………………………………………….132
فهرست تصاویر
عنوان صفحه
تصویر2-1: مسجد کبود تبریز(کیانی،1385: 59).13
تصویر2-2: شاهنامه بایسنقری، (پاکباز،1379).14
تصویر3-1: قرآن منسوب به بایسنقری، مأخذ:(خلیی،1381).32
تصویر3-2: قرآنی به خط محقق شمس الدین بایسنقری، موزه هنرترک واسلامی، مأخذ:(شایسته‌فر،1388).33
تصویر3-3: نسخه قرآنی به خط نسخ عمراقتا، 1405- 1400/ 808- 803، مجموعه ناصرخلیلی، مأخذ:(همان).34
تصویر3-4: قرآنی به خط ثلث، 890 ه. ق، کاتب محمدطغرایی، مأخذ(شاهکارهای آستان قدس رضوی).35
تصویر3-5: قرآنی به خط نسخ، 823هجری، مأخذ(همان).36
تصویر3-6: قرآنی به خط محمودسلطانی، 1420/ 823، مجموعه ناصرخلیلی، مأخذ(شایسته‌فر،1388).37
تصویر3-7: قرآن ابراهیم سلطان، به خط ثلث، 827ه. ق، مأخذ(شاهارهای آستان قدس رضوی).38
تصویر3-8: قرآنی به خط نسخ، شیراز، پانزذهم/نهم، موزه متروپولیتن، مأخذ(شایسته‌فر،1388).39
تصویر3-9: قرآن تک جلدی هرات، 832-957، مجموعه ناصرخلیلی، مأخذ(خلیلی،1381).40
تصویر3-10: قرآنی به خط ریحان وکتابت ابراهیم سلطان، موزه پارس، مأخذ(شایسته‌فر،1388).41
تصویر3-11: قرآنی به خط نسخ عبدالسلام بن حسام الدین، 1432/ 836، (کتابخانه مجلس شورای اسلامی).42
تصویر3-12: قرآنی به خط هبدالله طباخ هروی، 1441/845، پانزدهم/ نهم، مأخذ(شاهکارهای آستان قدس رضوی)..43
تصویر3-13: قرآنی به خط نسخ، سده پانزدهم/نهم، مجموعه فریرگالری،مأخذ(شایسته‌فر،1388).44
تصویر3-14: قرآنی به خط محمدبن عمران الحنفی، 1468/868، کتابخانه چستربیتی، مأخذ(همان).45
تصویر3-15: نسخه قرآن با13جزء، 1465/870، موزه ملی،مأخذ(همان).46
تصویر3-16: قرآنی به خط ثلث، سده پانزدهم/نهم، گنجینه قرآن،مأخذ(شاهکارهای آستان قدس).47
تصویر3-17: قرآنی به خط ثلث، واقف شیخم سوداگر، گنجینه قرآن،مأخذ(همان).48
تصویر3-18: قرآنی به خط نسخ وثلث، واقف محمد معصوم کیسی اردوبادی، گنجینه قرآن،(همان).49
تصویر3-19: قرآنی به خط محقق، کاتب و واقف نامعلوم، گنجینه قرآن،مأخذ(همان).50
تصویر3-20: قرآنی به خط عبدالله مروارید، گنجینه قرآن، (گلچین معانی، 1347: 171).50
تصویر3-21: نسخه قرآن با 40ونیم جزء، سده پانزدهم/ نهم، مأخذ(موزه ملی ایران).51
تصویر3-22: نسخه قرآن با13جزء، رقم علاءالدین، مأخذ(موزه ملی ایران).52
تصویر3-23: قرآنی به خط محقق، سده چهاردهم- پانزذهم/ هشتم- نهم، موزه رضاعباسی، مأخذ(شایسته فر1388).53
تصویر3-25: قرآنی به خط نسخ، سده چهاردهم- پانزدهم/ هشتم- نهم، کتابخانه‌استانه مقدسه قم، مأخذ(همان).54
تصویر3-24: قرآنی به خط محقق، ثلث ونسخ، سده چهاردهم-پانردهم/هشتم- نهم، موزه رضاعباسی،(همان).54
تصویر3-26: قرآنی به خط ثلث، سده پانزدهم/ نهم، کتابخانه آستانه مقدسه قم، (همان).55
تصویر3-27: قرآن به خط نسخ، سده نهم هجری، مجموعه ناصرخلیلی،مأخذ(خلیلی،1381).56
تصویر3-28: قرآنی به خط ریحان، سده پانزدهم/نهم، موسسه هنر دیترویت،مأخذ(شایسته‌فر،1388).57
تصویر3-29: صفحه‌ای تزئینی ازگلچینی برای اسکندرسلطان، شیراز813ه ق، مجموعه گلبنکیان، (پوپ، 1384: 556)60
تصویر3-30: همام تبریزی، 816 ق، احتمالاً بغداد، کتابخانه ملی فرانسه، (ریشار، 1383: 73).61
تصویر3-31: سه دیوان، 820ق، احتمالاً شیراز، کتابخانه ملی فرانسه، (ریشار، 1383: 75).62
تصویر3-32: تذهیب صفحه آغاز، ظفرنامه تیموری، کاخ گلستان (شاهکارهای نگارگری، 1390: 96)63
تصویر3-33: صفحه آغازین کلیله و دمنه، نصرالله منشی، 833 ق، توپقاپوسرای استانبول، (lentz, 1989)65
تصویر3-35: شمسه تقدیم شاهنامه بایسنقری، (شاهکارهای نگارگری)66
تصویر3-34: شکارگاه، شاهنامه بایسنقری، (شاهکارهای نگارگری).66
تصویر3-36: صفحه آغاز، شاهنامه ابراهیم سلطان، 833ق، (متقالچی، 1389).68
تصویر3-37: سرلوح، دیوان امیرخسرو دهلوی، شیراز، (ریشار، 1383: 114).69
تصویر3-38: سرلوح، معراج‌نامه شاهرخی، (سگای، 1385: 33)70
تصویر3-39: شمسه آغاز، خسرو وشیرین نظامی، کتابخانه ملی فرانسه، (Suleiman, 1982).72
تصویر3-40: صفحه مزدوج مذهب، کلیات سعدی، هرات، 866ق، (ریشار، 1383: 92).74
تصویر3-41: صفحه نخست، سبحه‌الابرار، 890ق، کاخ گلستان، (Suleiman, 1982).75
تصویر4-1: صفحه آغاز، قرآن تک جلدی هرات، مجموعه ناصرخلیلی،(خلیلی،1381).79
تصویر4-2: صفحه فهرست، قرآن تک جلدی هرات، مجموعه ناصرخلیلی،(خلیلی،1381)79
تصویر4-3: طرح خطی صفحات آغازین وفهرست سور قرآن تک جلدی هرات، مجموعه ناصرخلیلی،(منبع نگارنده)80
تصویر4-4: صفحه افتتاح، قرآن ابراهیم سلطان، 833ه. ق، (شاهکارهای آستان قدس رضوی).81
تصویر4-5: صفحه آغازین، قرآن قرن نهم، کتابخانه چستربیتی، (lentz & lowry,1989,).82
تصویر4-6: صفحه افتتاح، قرآن 845 ه. ق، (lentz & lowry,1989,).83
تصویر4-7: کتیبه‌های مزدوج در فهرست قرآن تک جلدی‌هرات، مجموعه ناصرخلیلی،(منبع نگارنده).84
تصویر4-8: کتیبه‌های مزدوج درصفحات افتتاح قرآن هرات، مجموعه ناصرخلیلی،(نگارنده).84
تصویر4-9: کتیبه صفحه‌اول، قرآن ابراهیم سلطان، قرن نهم، (نگارنده).86
تصویر4-10: سرسوره متعلق به قرآن ابراهیم سلطان، قرن نهم، (شاهکارهای آستان قدس).86
تصویر4-11: کتیبه صفحه افتتاح قرآن، قرن نهم، کاتب محمدشیرازی، (شاهکارهای‌آستان قدس).87
تصویر4-12: کتیبه صفحات میانی قرآن، قرن نهم، کاتب محمدشیرازی، (شاهکارهای آستان قدس).87
تصویر4-14: کتیبه قرآن، قرن نهم، واقف محمدمعصوم کیسی‌اردوبادی، (شاهکارهای آستان قدس).88
تصویر4-13: کتیبه صفحه افتتاح قرآن، قرن نهم، واقف شیخم سوداگر، (نگارنده).88
تصویر4-15: کتیبه سرسوره دار، مکتب شیراز، قرن نهم، (شاهکارهای آستان قدس).89
تصویر4-16: کتیبه صفحه اول، قرآن قرن نهم، (شاهکارهای آستان قدس).90
تصویر4-17: تزیینات فضای درون متن قرآن 845 ه. ق، خط عبدالله طباخ هروی (شاهکارهای آستان قدس).91
تصویر4-18: تزیینات درون متن، قرآن قرن نهم، (شاهکارهای آستان قدس).92
تصویر4-19: فضای درون متن، کاتب زین‌العابدین بن محمدکاتب‌الشیرازی، (شاهکارهای آستان قدس).93
تصویر4-20: تزیینات درون متن، قرآنی به خط نسخ و ثلث، (شاهکارهای آستان قدس).93
تصویر4-21: تزیینات درون متن، قرآن ابراهیم سلطان،(شاهکارهای آستان قدس رضوی،1392).94
تصویر4-22: نمونه‌هایی از شمسه های درون متنی یا پایان آیاتی از قرآن های دوره تیموری، (منبع نگارنده).95
تصویر4-23: حاشیه مادر، صفحه فهرست قرآن تک جلدی هرات، مجموعه ناصرخلیلی.97
تصویر4-24: طرح خطی از حاشیه مزین به نقوش کتیبه‌دار، صفحه فهرست و افتتاح قرآن تک جلدی هرات.97
تصویر4-27: حاشیه همگام، قرآن تک جلدی هرات.98
تصویر4-25: حاشیه صفحات افتتاح، قرآن تک جلدی هرات98
تصویر4-26: حاشیه صفحات فهرست، قرآن تک جلدی هرات.98
تصویر4-29: حاشیه قرآن، واقف شیخم سوداگر، (همان).99
تصویر4-28: حاشیه قرآن ابراهیم سلطان، 833 ه. ق، (شاهکارهای آستان قدس،1392).99
تصویر4-30: حاشیه، قرآن 845 ه. ق، کاتب عبدالله طباخ هروی، (همان).100
تصویر4-31: حاشیه مزین، قرآن قرن نهم، (همان).101
تصویر4-32: حاشیه مزین، قرآن مکتب هرات، (شاهکارهای آستان قدس،1392).101
تصویر4-33: حاشیه مزین، قرآن مکتب شیراز، (شاهکارهای آستان قدس،1392).102
تصویر4-34: نمونه‌هایی از شمسه و نشانهای تزیینی، (نگارنده).103
تصویر4-35: صفحه ترقیمه، قرآن ابراهیم سلطان، (شاهکارهای آستان قدس).104
تصویر4-36: فرم کلی و تقسیم بندی شده صفحه‌ارایی تیموری،(نگارنده).104
تصویر4-37: صفحه‌ارایی قرآن های پنج قسمتی (نگارنده)105
تصویر4-38: صفحه تمام تذهیب، اصول بن اثیرجامی، هرات، 839ه ق، (lentz&lowry. 1989,200).107
تصویر4-39: صفحه تمام تذهیب دیوان قاسم، ایران، 863ه ق، (lentz&lowry. 1989,248).107
تصویر4-40: شمسه تقدیم، شاهنامه بایسنقری، (سمسار،1376).108
تصویر4-41: شمسه تقدیم، سبحه‌الاابرار، هرات، 890 ه. ق، (Suleiman,1982).109
تصویر4-42: شمسه تقدیم، دیوان قاسم، 863ه. ق، (lentz&lowry. 1989,249).109
تصویر4-43: شمسه تقدیم، دیوان امیرخسرو دهلوی، 834ه. ق، (lentz&lowry. 1989,138).110
تصویر4-44: صفحه آغاز، سبحه‌الابرار، قرن نهم، (suleiman,1982).111
تصویر4-45: صفحه آغاز، شاهنامه بایسنقری، (سمسار،1376).112
تصویر4-46: صفحه آغاز، کلیله و دمنه، ابوالمعالی، 833ه. ق، (lentz&lowry. 1989,82).113
تصویر4-47: بوستان سعدی، هرات، 893ه. ق، (lentz&lowry. 1989,190)114
تصویر4-48: کلیله و دمنه، ابوالمعالی، 833ه. ق، (lentz&lowry. 1989,82)115
تصویر4-49: کتیبه بالای متن، سه دیوان، احتمالاً شیراز، (ریشار، 1383: 75).116
تصویر4-50: کلیات سعدی، احتمالاً هرات، 866ه. ق، (ریشار، 1383: 92).116
تصویر4-51: منتخب اشعارفارسی، هرات (؟)، حدود 885ه. ق، (ریشار، 1383: 98)117
تصویر4-54: بوستان سعدی، هرات، 893ه. ق، (lentz&lowry. 1989,237).118
تصویر4-52: دیوان امیرخسرو دهلوی، احتمالاً شیراز، (ریشار، 1383: 114)118
تصویر4-53: دیوان امیرخسرودهلوی، احتمالاً شیراز، (lentz&lowry. 1989,73).118
تصویر4-55: دوصفحه از شاهنامه فردوسی، احتمالاً هرات، (lentz&lowry. 1989,128).119
تصویر4-56: تذهیب حاشیه، بوستان سعدی، هرات، 893ه. ق، (lentz&lowry. 1989,237).120
تصویر 4-58: حاشیه مزین، دیوان قاسم، 863ه. ق، (lentz&lowry. 1989,248).121
تصویر4-57: حاشیه مزین، سبحه‌الابرار، هرات، (Suleiman,1982).121
تصویر4-59: تتمه‌الکتاب شاهنامه، قرن نهم، موزه ملک.122
تصویر1: طرح رنگ و طلاگذاری شده135
تصویر2: طرح قلم‌گیری شده و رنگ زمینه136
تصویر3: طرحی از مراحل پایانی اثر136
تصویر4: طرح نهایی شمسه137
تصویر5: طراحی16⅟ از شمسه138
تصویر6: طرح قلم‌گیری اولیه با رنگ قهوه‌ای138
تصویر7: طرح طلاگذاری شده شمسه139
تصویر9: طرح رنگ شده گلها و قلم‌گیری شده شمسه140
تصویر8: طرح رنگ‌گذاری شمسه140
تصویر10: طرح رنگ شده زمینه شمسه141
تصویر12: طرح شرفه شمسه142
تصویر11: طرح ساخت و ساز شمسه142
تصویر13: طرح نهایی شمسه143
تصویر14: تذهیب صفحه‌ای از خمسه نظامی، متعلق به قرن نهم هجری144
تصویر 15: اتودهای طرح شماره3145
تصویر16: طرح کامل شده کارشماره3145
تصویر17: طرح طلاگذاری کارشماره3146
تصویر18: مرحله رنگ‌گذاری کارشماره3147
تصویر19: مرحله رنگ‌گذاری کارشماره 3147
تصویر20: اتود شرفه برای کار شماره3148
تصویر22: اتود های کارشماره4150
تصویر21: طرح اصلی، کارشماره4150
تصویر23: طرح مدادی کارشماره4151
تصویر24: شروع رنگ‌گذاری کارشماره4151
تصویر25: مرحله رنگ‌گذاری کارشماره4152
تصویر26: مراحل رنگ‌گذاری کارشماره 4152
تصویر28: مراحل رنگ‌گذاری کارشماره 4153
تصویر27: مراحل رنگ‌گذاری کارشماره 4153
تصویر29: مراحل رنگ‌گذاری کارشماره 4154
مقدمه:
در ابتدای دوران اسلامی و با توجه به ارزش کتاب به ویژه قرآن، کار تزیین اوراق و جلد آنها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت و حاشیه، صفحات، سرفصل‌ها، و سرلوح‌ها با استفاده از انواع اسلیمی‌ها، ختایی‌ها و نقوش هندسی به صورتی زیبا تزیین می‌شد. شایان ذکر است که این تزیینات در دوره‌ی تیموری با مشخصاتی منحصر به فرد و با صورتی منظم، منسجم و قدرتمند در صفحه آرایی کتب و عمدتاً در غالب مکاتب هرات و شیراز جلوه‌گر می‌شده است.
با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با تذهیب نسخ به نظر می رسدکه عمده تحقیقات و رساله ها در ایران بر تذهیب‌های قرآنی و در دوره‌های مختلف هنری ایران متمرکز شده اند و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. در این رساله تلاش بر این است تا علاوه بر مطالعه ویژگی های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری برخورداربوده اند نیز پرداخته شود و به این ترتیب به مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق الذکر پرداخته شود.
برای انجام این رساله نگارنده درپنج فصل مجزا به تعریف، توصیف، تطبیق و تحلیل مکاتب تذهیب دوره تیموری پرداخته است.
درفصل اول این پژوهش به کلیات پژوهش و عناوینی همچون بیان مسئله، روش تحقیق، اهداف و… پرداخته شده است.
در فصل دوم بعد از ذکر مختصری از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی این دوره، تعریف مختصری از اصطلاحات تذهیب بیان شده است، همچنین سیر تذهیب و ویژگی‌های آن در ادوار مختلف هنری به ویژه دوره‌ی تیموری بررسی شده‌است.
در فصل سوم نگارنده، به معرفی نسخ قرآنی و غیرقرآنی همچون شاهنامه‌ها ودیوان شعرای این دوره که در دسترس بودند، بر حسب تاریخ کتابت آنها همراه با تصاویری از این نسخ، و توصیف تذهیب‌های بکاررفته در آنها پرداخته است.
در فصل چهارم، که خود متشکل ازدو بخش است، ابتدا در بخش اول از این فصل، تذهیب نسخ قرآنی از لحاظ ساختاری مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و در بخش دوم این فصل، تذهیب وتزیین نسخ غیرقرآنی مورد بررسی قرار گرفته است، وبدین ترتیب ساختارهای کلی تذهیب دردوره تیموری مشخص می شوند.
سرانجام در فصل پنجم، یافته‌های حاصل از این پژوهش تطبیقی و نتیجه گیری نویسنده، پایان بخش این پژوهش می‌باشد.
فصل اول:
کلیات پژوهش
1-1- بیان و اهمیت مسئله
هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه‌ای نزد ایرانیان داشته و دارد. این جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت وکتاب‌آرایی صفحات قرآن نیز همچنان باقی ماند. دوره تیموری بدون تردید و بنا بر آثار بجای مانده در حوزه‌های مختلف هنری، یکی از دوره‌های ممتاز هنر در ایران است، از جمله هنرهای مورد توجه این دوره، کتابت قرآن‌کریم بود که در نتیجه این عمل، کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می‌آمد. به پیروی از کتابت قرآن، کتابت و تذهیب نسخه‌های ادبی محبوب همچون شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و… نیز جایگاه برجسته‌ای پیداکرد.
همانطور که اشاره شد با ظهور دوره تیموری، سبک تازه‌ای از تذهیب درکتاب‌آرایی پدید آمد. برخی از قرآنهای تذهیب شده این دوره به ویژه آنها که برای شاهرخ و بایسنقر فراهم شده، در زمره زیباترین نسخ خطی تذهیب شده است.
کارگاههای هنری شیراز عصر تیموری، نسخ بی‌نظیری از قرآن‌ها وکتابهای ادبی را به وجود آورده بودند که بهترین آثار آن در مکتب هرات نیر به چشم می‌خورد. نسخه‌هایی در نهایت دقت و ظرافت و نظمی خاص که با رویکرد محافظه‌کارانه آن دوره، محدودیت‌های رنگی و طراحی خاص بر تفکرات هنرمندان نقاش تیموری حاکم کرده بود.
با جستجو در مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با موضوع تذهیب به نظر می‌رسدکه تمرکز عمده تحقیقات و رساله‌ها دردوره‌های مختلف هنری ایران صرفاً بر تذهیب‌های قرآنی قراردارد و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. بنابراین در این رساله تلاش بر این است تا علاوه برمطالعه ویژگی‌های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب‌های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری نیز برخوردار بوده‌اند، پرداخته شود و به این ترتیب مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق‌الذکر در دستورکارقرارمی گیرد.
1-2- هدف پژوهش
شناسایی و مطالعه ویژگی‌های ساختاری و فرمی تذهیب در نسخه‌های قرآنی و غیر فرآنی در دوره تیموری هدف این تحقیق است.
1-3- پرسش های پژوهش
برای تحقق اهداف تحقیق ناگزیر از طرح پرسشهای زیر هستیم تا از مسیر پاسخ به این سوالات بتوان به شباهت ها و تفاوتهای ساختاری دو گونه تذهیب رسید.
1-ویژگی‌های شاخص درتذهیب قرآنهای دوره ی تیموری کدام است؟
2-ویژگی‌های شاخص تذهیب در نسخه‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری کدام است؟
3-شباهت‌ها و تفاوتهای ساختاری تذهیب‌های قرآنی با تذهیب‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری چیست؟
1-4- روش پژوهش
با توجه به بررسی‌های بعمل آمده می توان گفت تا کنون تحقیق جامعی در مورد ارزیابی و مقایسه تذهیب‌های قرآنی و غیرقرآنی مشاهده نشده است. به‌طور کلی مقالات و نوشتارهایی که در این زمینه نوشته شده است به معرفی تذهیب‌های نسخ قرآنی و غیرقرآنی پرداخته‌اند.
پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و با مطالعات میدانی در عرصه تزیینات هردو نسخه قرآنی و غیرقرآنی انجام شده است.
1-5- پیشینه تحقیق
با توجه به اینکه در نقل مطالب پیشینه، محور اصلی باید حول دانش مرتبط با موضوع باشد، بنابراین تاکید در پیشینه بر آن بخش از منابعی است که به نوعی حاوی پیامی مرتبط با موضوع و روش تحقیق است. در همین راستا پیشینه ها را می توان در دوبخش موضوعی و روشی گزارش داد. پیشینه های موضوعی ذررابطه با تحقیقاتی است که به بخشی از سوالات یا فرضیات تحقیق جواب داده اند. پیشینه روشی به آن دسته از تحقیقات اشاره دارد که به لحاظ روش تحقیق می توانند در انجام پژوهش حاضر موثر باشند.
مارتین لینگز (1373) در کتاب «خط و تذهیب های قرآنی» در سه فصل پنج، شش و هفت کتاب فوق درباره ویژگی های تذهیب های قرآنی در دوره های مختلف هنر اسلامی در ایران اشاراتی داشته است. وی البته بطور کلی درباره تذهیب اطلاعاتی ارائه می دهد.
مقاله ای از احمدزاده (1380) در فصلنامه کتاب به چاب رسیده که عنوان آن «تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران» می باشدکه سیر کلی تذهیب رادر ایران گزارش می دهد. از یافته های وی می توان به رواج اشکال گیاهان وگل ها در سرلوحه ها وکتابهای دوره تیموری اشاره کرد.
پناهیان پور (1383) درمقاله خود با عنوان « روند تذهیب در ایران» به ویژگی های کلی تذهیب در دوره های مختلف هنر اسلامی بدون تمرکز به دوره ای خاص ویا به مکتبی خاص، اشاره می کند.
هراتی (1383) درکتاب ماه هنر مقاله ای باعنوان «از کتابت قرآنی خراسان بزرگ تاعصر تیموریان: پانصدسال کتابت قرآن» دارد که درنآنآ آن به بررسی کلی کتاب آرایی در قرآن های این دوره پانصدساله توجه نموده است.
مهرگان (1383) درمقاله خود با موضوع «هنر کتاب آرایی دوره‌ی تیموری نقش اسطوره های کهن نقاشی اقوام بومی در زیرساخت نقوش تزئینی و تذهیب » به تحلیل معنوی و معنایی نقوش در کتاب‌آرایی دوره‌ی تیموری پرداخته‌است.
فدایی تهرانی (1383) درمقاله ای باعنوان «بررسی آثار قرآنی دوره‌ی تیموری، معرفی قرآن بزرگ بایسنقرمیرزا در موزه خط وکتابت میرعماد» آثار قرآنی این دوره به خصوص قرآن بایسنقرمیرزا را مورد بررسی قرار داده است.
ندرلو (1385) در کتاب ماه هنر مقالهای دارد با موضوع «تفکر خلاق در هنر و طراحی گرافیک ایرانی (سده نهم ه. ق) » که به بررسی صفحه‌آرایی برگ‌هایی از نسخه شاهنامه بایسنقری پرداخته است.
شایسته فر (1388) در مقاله خود با عنوان «کتابت و تذهیب قرآنهای تیموری» به بررسی ویژگی‌های هنر کتاب آرایی تیموریان در مجموعه‌های در دسترس داخل و خارج پرداخته است. شایسته فر در این مقاله برآن بوده تا در کنار معرفی آثار داخلی و خارجی به بررسی و معرفی این نمونه‌های ارزشمند نیز بپردازد.
شایسته فر (1388) در مقالهای با عنوان «خط وتذهیب در قرآنهای ایرانی موزه ملی، بخش اسلامی» که در کتاب ماه هنر به چاپ رسیده است به تحلیل و بررسی ویژگی های خطی وتذهیبی قرآنهای موجود در موزه ملی ایران پرداخته است.
پاشازانوس (1388) درکتاب ماه هنر مقالهای با عنوان «تذهیب در نگارگری مکتب هرات» دارد که روش پژوهش این مقاله بیشتر به صورت میدانی وکتابخانه ای بوده و هدف از این پژوهش رسیدن به پاسخ این سوال که آیا تذهیب نیز در بین نگاره ها از بهترین کیفیت برخوردار است یا نه. از یافته های مهم این مقاله این است که در نیمه نخست قرن نهم هنرمندان از شیوه های شیراز و بغداد بهره می گرفتند. تکرار فراوان واگیره کوچک اساس کار قرار می گرفت. اما در نیمه دوم قرن نهم تذهیب حیات تازه ای پیدا کرد وختایی ها به جایگاه بهتری رسیدند.
عظیمی (1389) در مقاله خود با عنوان «ادوار تذهیب در کتاب آرایی مذهبی ایرانی» به بررسی و سیر پیدایش و تکامل تذهیب در کتاب آرایی درپنج دوره پرداخته است. با توجه به یافته های این تحقیق می توان گفت: تذهیب در قرن های 3و4 هجری، ساده وبا رنگ های محدود؛ در قرن های 6و7 هجری، منسجم وبا رنگ های متنوع؛ در قرن8 هجری، با شکوه ومجلل؛ در قرن های 9و10 هجری، پرکار همراه با ظرافت بیشتر؛ در قرن های 11-13 هجری، به اوج شکوفایی از جهت ظرافت وتعدد مکاتب رسیده است؛ ودر نیمه دوم قرن 13 به جهت ورود صنعت چاپ به ایران رو به افول نهاده است.
میرمبین (1391) در مقاله ای با عنوان «تذهیب، اصیل ترین هنر قرآن» به این موضوع که تذهیب نخستین هنر مستقل اسلامی است وتحت تاثیر قرآن آرایی شکل گرفته پرداخته است.
محمدی (1391) در مقاله خود با عنوان «خوشنویسی و تذهیب در کتاب آرایی عهدتیموری» به شناخت و توصیف انواع صفحه آرایی، نقش و رنگ تذهیب وچگونگی به کارگیری آنها پرداخته است.
معتقدی (1391) درمقاله خود با عنوان «بررسی شیوه های تذهیب در مکتب شیراز (سده9و10 هجری) » در این مقاله وی به بررسی وتجزیه وتحلیل آثار روزبهان شیرازی نابغه خط وتذهیب می پردازد.
صحراگرد و شیرازی (1391) در مقاله ای باعنوان «سطربندی و صفحه آرایی قرآن های خطی با تاکید بر آثار قرن 8 و10 هجری (شیراز) » که با همکاری یکدیگر به تحریر درآورده اند به بررسی توصیفی وتحلیلی کتاب آرایی قرآن های مکتب شیراز پرداخته اند.
خدام محمدی (1391) در مقاله خود با عنوان «بررسی تطبیقی آرایه ها در تذهیب نسخه های دوره ی تیموری با گچ بریهای گنبد خانه شیخ احمد جام در خراسان» به بررسی توصیفی تطبیقی تذهیب‌های نسخ خطی این دوره با گچ بریهای گنبد پرداخته است.
ابراهیم زاده (1391) در رساله خود با عنوان «بررسی تطبیقی نقوش تجریدی در تذهیب صفوی وتاثیر آن در دوره معاصر» به مقایسه نقوش تذهیب دوره صفوی ودوره معاصر توجه کرده است.
جوادی (1393) در کتاب ماه هنر مقالهای با عنوان « ساختار ترکیب‌بندی نقوش در تذهیب نسخ قرآنی عصر تیموری، مطالعه موردی: قرآن تک جلدی هرات در مجموعه ناصرخلیلی» دارد که ضمن توصیف این قرآن، به روش تحلیلی از طریق آنالیز نقوش در صفحات افتتاح قرآن مذکور (تزیینات بالا وپایین متن ودرون متن وحواشی) نوع ساختار و اسکلت اصلی را که نقوش اسلیمی و گل ها وگیاهان بر اساس آن در صفحه قرار گرقته اند را مورد بررسی قرار داده اند.
فاطمه جوادی، دررساله خود با موضوع «هنرهای طلایی (تذهیب، تشعیر) در صفحه آرایی تیموری و صفوی» تذهیب وتشعیر دوره های فوق را مورد بررسی قرار داده است.
فصل دوم:
مروری برپیشینه تاریخی، فرهنگی و هنردوره تیموری
2-1- زمینه های تاریخی، سیاسی و فرهنگی دوره تیموری
ایران آسیب دیده از زخم مغول، «هنوز ازحمله چنگیز نیاسوده بود که در 736 هجری یعنی همان سالی که سلسله مغول با فوت سلطان ابوسعید روبه ناتوانی و انقراض می‌رفت امیرتیمور گورکانی در شهر کش در چهل کیلومتری سمرقند پابه عرصه وجودنهاد» (صدیق، 1354: 198).
«تیمور که در زبان ترکی به معنای آهن است، مردی بود سفاک، جبار، جفاکار و متکبر. فرق عمده تیمور باچنگیز این بودکه چنگیز بت‌پرست بود ولی تیمور خود را مسلمان می‌گفت و ظاهرا نسبت به‌اماکن مقدسه و اهل علم تاحدی احترام می‌گذاشت. تیمور سمرقند را پایتخت خودکرد و از 782 تا 807 هجری که عمرش به سرآمد هربار ازسمرقند خود را مهیای حمله می‌کرد و مملکت خودرا به خون و آتش می‌کشید» (همان). تیمور درسال807 هجری مقدمات حمله به چین رافراهم کرد و در زمستان آن سال بدان سو رهسپارشد و در شهر اترار بیمارشد و همان جا جان سپرد.
اینکه چه عاملی باعث شد تا دوره تیموری یکی از درخشانترین ادوار تاریخ هنرایران به حساب آید تا حد زیادی به ویژگی‌های شخصیتی جانشینان تیمور و نوادگان وی دارد. بنابراین درادامه بطور اجمالی نگاهی به وضعیت پس از تیمور می اندازیم.
«امیرتیمور چهارپسر داشت به نام های غیاث الدین جهانگیر، معزالدین عمرشیخ، جلال الدین میران شاه و معین الدین شاهرخ، که شاهرخ بهترین و مشهورترین ازبین چهارپسر گورکانی است و اوست که پس از فوت پدر رسماٌ به جای او به سلطنت نشست» (پیرنیا، 1387: 800).
شاهرخ هرات را پایتخت خویش قرار داد و به مدت 43سال فرمانروایی کرد. وی یکی از بهترین پادشاهانی است که برایران سلطنت کرده چراکه او علاوه بر دیانت وتقوی وعدالت وصلح جویی بسیار بخشنده وعلم دوست وادب پژوه وهنرپرور وآبادکننده بود وبسیاری از خرابی هایی که به دست پدرش روی داده بود، به دست اومرمت یافت. در مدت چهل وسه سال سلطنت با اینکه هیچ وقت به قصد کشورگشایی اقدام به جنگ نکرده بود ولی هر وقت جنگی پیش می آمد با نهایت رشادت جنگیده وتقریبا در تمام نبردهای خود نیز فاتح بوده‌است.
«شاهرخ هم شعر می‌گفت وهم خوش می‌نوشت وهرات در عصراو علاوه بر کتابخانه بزرگی که به‌امر شاهرخ درآن جا تاسیس یافته بودمرکز اجتماع علما و ادبا و شعرا و خطاطان و نقاشان بود مخصوصاٌ در عصرشاهرخ یک عده‌از بهترین کتب تاریخی زبان فارسی به تشویق و امر آن شاه هنردوست تألیف یافته و این کار در عهد فرزندان وی نیز دنباله داشته وتا اوایل عصرصفوی کشیده شده‌است» (همان، 803).
درپاسخ به سوالی که درخصوص دلایل مطرح شدن دوره تیموری به عنوان دوره طلایی هنر ایران مطرح گردید اشاره به ثروتهای باد آورده خالی از لطف نخواهد بود. «از ثروت هنگفتی که امیرتیمور از غارت‌گریهای خود بدست آورد، اولاد و احفادش مانند شاهرخ و بایسنغر و الغ بیگ و سلطان حسین بایقرا بخشی را صرف هنرهای زیبا مخصوصاٌ معماری و صنایع کتاب نمودند و از این رو ترقیات شگرف در این رشته‌ها پدید آمد» (صدیق، 1354: 201).
2-2- دوره تیموری: دوران طلایی هنرهادر ایران
همانطور که اشاره شد امیر تیمور ثروت زیادی بدست آورده بود که خود زمینه رونق هنرها را دردوره پس از تیمور فراهم می کرد. روایت های زیاد وآثار به جای مانده از هنرهای این دوره موید این مطلب هستند.
«هنرهای زیبا در این عصر جلوه و رونق وپیشرفت دیگری یافت. آثاری که در نقاشی و معماری و کاشی کاری وتجلید و تذهیب و خطاطی در این دوره پدیدآمد در ردیف عالی‌ترین آثاری است که‌اساساً ایرانیان پس از اسلام در این فنون به وجود آورده‌اند» (یارشاطر، 1334: 27). تیموریان به ایجاد بناهای مذهبی وغیر مذهبی علاقه زیادی نشان دادند واز نظر طرح وشیوه معماری از نقش ها و طرح های متداول آن زمان بهره بردند. از نظر تزئینات بنا این دوره‌از ادوار مهم اسلامی است. «شیوه تزیین با کاشی معرق در عهد تیموری حکایت از آن دارد که هنرمندان این دوره در شیوه تزیینی به حداعلای مهارت دست یافته بودند، به طوری که در کمتر دوره‌ای این‌چنین تزیین کاشیکاری مشاهده‌شده‌است. مساجدی مانند گوهرشادمشهد، کبودتبریز، مدرسه خرگردخراسان، مسجدجامع تیمور در سمرقند و همچنین بناهای ساخته شده در بخارا و هرات، نشان‌دهنده برجستگی هنر کاشیکاری وکاربردآن در بناهای مذهبی است». (تصویر2-1) (کیانی، 1385: 58).
«هنر موزائیک سازی با کاشیهای ریز لعابی رنگی در سده پانزدهم، برابر با قرن نهم هجری در مشهد واصفهان به‌اوج ترقی خود رسید. ساختمان های بزرگی با این کاشیها، که نموداری است از دلبستگی ایرانیان به مینیاتور، پوشیده و آراسته شده‌است. کاشیکاران، دیوارها و مناره ها را با نقش‌هایی که زیبایی و ظرافت آنها در عکسهای رنگی نیز پدیدار می‌شود، با کتیبه‌ها و طرح‌های گل و بوته می‌آراستند» (پرایس، 1386: 126).
شاهرخ همچنین در شهر هرات کارگاهی برپا کرد و نقاشانی را به مصورسازی کتب تاریخی گماشت. «تصاویر نسخه‌های زمان او شیوه نگارگری عهد ایلخانان را به یاد می‌آورند، زیرا الگوی اغلب آنها جامع التواریخ رشیدالدین بود. یک نسخه منحصر به فرد از کتابت معراج نامه به زبان ترکی اویغوری نیز در دوره حکومت شاهرخ مصور شد (840ه. ق). تصویرگر یا احتمالاً تصویرگران این نسخه چهره‌هایی شخصی با حالات هیجان‌زده متفاوت را مجسم می‌سازند، که در آنها بهترین ویژگی‌های شیوه درشت نقش به کار رفته در نسخه های تاریخی شاهرخ، با الهام گیری‌هایی از نیرومندی نقشمایه های آسیای میانه، همچنانکه‌از ماهیت توهم انگیز هنر بودایی است، در آمیخته‌است» (پاکباز، 1379: 71).
شاهرخ سه پسر داشت به نام‌های بایسنقر، ابراهیم سلطان و الغ بیگ که هر کدام به ترتیب کارگاههای خود را در هرات، شیراز و سمرقند برپا کردند. سبک نگارگری شیراز در زمان ابراهیم سلطان را می‌توان چنین برشمرد: «مثلا در برخی از تصاویر نسخه مشهور شاهنامه‌ابراهیم سلطان (حدود834- 839ه. ق)، پیکره‌های درشت وسرزنده‌ای را در یک منظره ساده می‌بینیم. در اینجا، طراحی قوی تر و رنگ ها خاموش تر نسبت به سبک شیراز قبل از ابراهیم سلطان شده‌اند. علاوه براین، ملاحظه می‌کنیم که عناصرنوشتاری در کل ترکیب بندی اهمیتی خاص یافته‌است. قاعده کلی چنین است که باجای دادن دو یا چهار کتیبه در بالا و پایین نگاره، ساختاری متقارن و هندسی در فضای تصویری به وجود می‌آید» (همان، 73).
بایسنقر پس از اینکه به فرمان شاهرخ به هرات رفت در آنجا کارگاه بزرگی برپاکرد وبرجسته‌ترین استادان آن زمان را از گوشه وکنار کشور فراخواند ودر دربار خویش گردآورد. «بایسنقر، خود نقاش وخوشنویس بود ودر مدت 39 سال پادشاهی او، هنرهای نگارگری، مجلدسازی و به طورکلی هنرهای تجسمی و ترسیمی به‌اوج خود رسید و مدرسه هرات بزرگ‌ترین مرکز فرهنگی و هنری زمان خود شد» (آیت الهی، 1380: 271).
«نگارگران زمان بایسنقر در ادامه نگارگری عهد اسکندر سلطان به یک سبک رسمی و قانونمند دست یافتند که نمود بارز آن را درتصاویر شاهنامه مشهور به بایسنقری (833ه. ق) می‌توان دید. پیکرهای بلند قامت و موقر با چهره‌های ریش دار، گل وبوته های درشت وتک درختان سرسبزازعناصر شاخص در ترکیب بندیهای کاملا متعادل نگاره های شاهنامه بایسنقری ودیگر نسخه های این زمان به شمار می‌آیند. اجتناب از قرینه سازی محض، به نگارگر امکان می‌دهد که صحنه‌های شکار وکارزار را پرجنبش ومجالس بزم وضیافت را ساکن وآرام مجسم کند» (تصویر2-2) (پاکباز، 1379: 73).
یکی از هنرهای پیشتاز وهمگام با تذهیب خوشنویسی است که قبلا به اهمیت آن اشاره شد. مهمترین گونه خوشنویسی در دوره تیموری خط نستعلیق است که در همین دوره به سامان می‌رسد و مراحل پیشرفت خود را طی می‌کند و جهت نوشتن کتاب‌های ادبی وگاها علمی کاربرد دارد و در قرآن کاربردی ندارد. دیگر اقلام مورد استفاده در این دوره ثلث، کوفی تزئینی، نسخ و رقاع است که کاربردی متفاوت وتعریف شده‌ای در کتاب ها دارد.
خوشنویسی همیشه یکی از عالی ترین اشکال هنر در اسلام به حساب می‌آمده و نه فقط به وسیله خوشنویسان حرفه‌ای که نام آنها در زمره بزرگان هنری قرار دارد، بلکه توسط خود شاهزادگان واشراف دوره تیموری نیز انجام می‌شد.
«خط نستعلیق، در کتابخانه‌ها وکارگاه‌های اسکندر سلطان در اصفهان، وبایسنقر در هرات، به کار گرفته شد. همچنین شاهرخ در تشویق هنرمندان می‌کوشید وبه خصوص به کتابت وساخت کتب نفیس علاقه نشان می‌داد. وی، هنر را در سمرقند وهرات پروراند، واین شهر مرکز رنسانس هنری آسیای میانه گردید» (جوادی، 1393: 13).
صنایع دستی و هنرهای مستظرفه در عهد تیموری نیز رونق فراوان داشت. از آن جمله آثار فلزی تزئینی وتجملاتی که با ظرافت‌کاری و دقت پروسواسی منقوش شده‌اند. براساس توصیفات کلاویخو از دربار تیموری معلوم می‌گردد که اشیاء تجملی ساخته شده با فلزات گرانبها فراوان وخیره کننده بوده‌اند.
گرچه نمی‌توان دراین مجال کوتاه همه هنرهای دوره تیموری را مورد مطالعه قرارداد ولی اشاره کوتاهی به هنر سفالگری نیز به دلیل اشتراک نقوش آن با تذهیب مفید به نظر می‌رسد. از محصولات سفالگری دوره تیموری، آثاری که واقعا و دقیقاً منسوب به‌این دوره باشد، کمتر باقی مانده‌است. نوعی از ظروف سفالی به نام «چینی آبی– سفید که در نیمه دوم سده هشتم/چهاردهم به‌ایران راه یافت وبرای نخستین بار در نسخه خطی خواجوی‌کرمانی در سال 793/ 1391 تصویر شد اسلوب جدیدی را به وجودآورد که تولید سفالینه را در سراسر سده نهم تحت تاثیر خود قرار داد» (شراتو، 1376: 56). نوعی دیگر از سفال که در این دوره تولید می‌شد سفال کوپه‌چی نام داشت، «این سفالینه ها از گل رس نرم وسست و منفذدار همراه با لعاب تنک و ناهموار و اغلب براق ساخته شده که گاهی دارای ترک‌های متعددی است وتاثیر مستقیم روغن در خود ظرف، رنگ ولعاب آن را ضایع کرده‌است. این ظروف که در خلال سده های دهم و یازدهم رواج یافتند، به نام شهر کوچکی در داغستان به کوپه چی معروف شدند» (همان، 57).
2-3- تعریف اصطلاحات تذهیب
«تذهیب، ماخوذ ازتازی، زراندودی وطلاکاری است» (ناظم الاطبا، بی‌تا). «در لغتنامه‌ها، تذهیب را زرگرفتن و طلاکاری دانسته‌اند. تذهیب را می‌توان مجموعه‌ای از نقش‌های بدیع و زیبا دانست که نقاشان و مذهبان برای هرچه زیباتر کردن کتاب‌های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جنگ‌های هنری و قطعه‌های زیبای خط در جای‌جای کتابها بکار می‌بردند تا صفحات زرین ادبیات جاودان و متن‌های مذهبی سرزمین خود را زیبایی دیداری نیز ببخشد. بدین ترتیب است که کناره‌ها و اطراف صحنه‌ها با طرح‌هایی از شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گلها وبرگ‌های ختایی، آذین می‌شوند» (مجردتاکستانی، 260: 1386). همچنین در کتاب دایره‌المعارف صنایع دستی در تعریف تذهیب چنین آمده‌است: « تذهیب عبارت است از طلاکاری و طراحی نقوش اسلیمی و ختایی بر روی اوراق کتاب یا آثار نگارگری، به عبارت دیگر، تزیین نوشته‌ها وتصاویر، با رنگ طلا و دیگر رنگ‌های طبیعی یا معدنی مانند لاجورد، اخرا، نیلی و. . . . به همراه نقوش گل وگیاه ویا هندسی درهم تابیده است» (سیدصدر، 1386: 83).
درادامه برای آشنایی خوانندگان این رساله رایج ترین اصطلاحات تذهیب با ارجاع به منابع معتبر دراین زمینه توضیح داده می شود.
اسلیمی: در مصطلح نسخه‌آرایی، به نقوش و گره‌بندی‌هایی گفته می‌شود که دارای پیچ و خمهای متعدد، چونان درختی یا درخچه‌ای پیچان که ساقه، شاخه‌ها و برگ‌های آن به هم درآمیخته ودر هم چنگ زده باشد. مذهب در نقوش اسلیمی، شاخه‌ها و ساقه‌ها را با فاصله‌ای معین و قرینه سازیهای دقیق به هم می‌تاباند و نقشی می‌آفریند که بیننده گاهی با همه دقت، راهگذر شاخه‌ها و ساقه‌ها و برگ‌ها را نمی‌تواند ببیند» (مایل هروی، 1372: 578).
اسلیمی دهن اژدری: «نقاشی که به صورت دهن اژدر نمودار گردد. این نقش ظاهراً از دوره تیموریان رواج داشته است و زیبا می نماید» (مایل هروی، 1353: 131).
تاج: «یک نوع تذهیبی است که شکل تاج گونه است ودر نقاشی سرلوحه کتابها به کار برده می‌شود» (همان، 128).
ترصیع: «در صورتی که هریک از نقش و نگارهای مربوط به نسخه‌ها و مرقعات سوای آب طلا، از شنگرف، لاجورد، سفیدآب، زنگار، سیلو، زعفران و غیره بکار رفته باشد، آن نقش را مرصع گویند و عمل آن را ترصیع، به خلاف نقش مذهب که در آن فقط آب طلا بکار می‌رود. از این‌رو هر نقش مرصع، مذهب است در حالی که هر نقش مذهب، مرصع نیست» (مایل هروی، 1372: 595).
ترنج: «دراصطلاح نسحه‌ارایی، شکلی را گویند بیضی، که وسط آن را با نقوش اسلیمی یا بترمه یا تصویر نبات وحیوان، ویابا خطوط رقاع، نسخ ونستعلیق می آرایند. ترنج را اغلب در وسط دوطلبه جلد می‌کشند وگاهی نیز ظهر ورق اول نسخه را با این شکل می آرایند» (همان، 596).
تشعیر: «در لغت از شعر می‌آید به معنی موی، و در اصطلاح مذهبان، نوعی تذهیب به مانند خطایی و تصاویر حیوانات و طیور بسیار ریز که عموماً با زر و گاهی با دیگر الوان کشیده شده باشد به طوری که نقاش و مذهب با قلم گیری زر در روی جلد یا در حواشی اوراق نسخ مهارت خود را به طور شایسته نشان دهد» (همان، 597).
جدول: «در لغت به معنای جوی باشد و در عرف مذهبان و جدول‌کشان، خطوط متوازی است که گرداگرد صفحه نوشته و یا در فواصل سطور می‌کشیده‌ان» (همان، 605).